About history of Ireland

Early Irish History--English

Somali.waxa Turjumay Abdiaziz- Mussa

Taariikhdii Hore ee Irishka

Taariikh yahanadu waxa ay Ireland ku qiyaaseen in ay tahay meelahii u horeyay ee uu dago binadamku  marka la dhinaca dhigo  herarkii kala duwanaa ee ay yururb soo martay qiyaas ahaan 10,000 oo sano ka hor qiyaastii sidoo kale  Afarkun (4000) oo Sano Nabi Ciise ka hore waxa lagu qiyaasa in beeralaydii ugu horeysay in ay soo gashay Ireland , sidoo kale luuqad irishka ayaa jirtay mudadaasi  taas oo ah ta  hadda  rasmiga ah  ee Jamhuuriyadda Ireland ka jirta  waxana la yidhaa  Gaali (Gaeilge) in kastoo mjtamacu intooda badani ka hadlaan English oo aand maqlaynba Gaali marka laga reebo qoraaladda dawladu ku qorto xafiisaydeeda,

Early Christian Ireland

Bilowgii Kiristanka Ireland

Imaanshahii iyo raacistii  Saint Patrick iyo kirishtanka kale ( Christian missionaries) horaantii  badhtanka qarnigii shanaad  ,  kiristiyanadigu waxa ay meesh ka saareen Aminsanaata diimahii ee  loogu yimid  Ireland 600 ciise dabadii  ,  Aqoonyahanadda  irishka ah ee Sida saxda ah u bartay latinka iyo luuqada Greeka waxa ay diinta ku faafiyeen dhamaan Ireland oo dhan  taas oo aad calamadaheedii aad ka arkaysid dalka oo dhan.

The Viking Era

Casrigii Vikingka

Dhamaadkii qarnigii 8 aad  ama xiliyadii qarnigii 9aad ee budhacda badaha ee iskadaneefiyanka oo loo yaqaanak (Vikingka) halkaas oo hadda loogu yeedho Scandinavia, waxa ka bilaabmay in ay galaan oo ay Ayar ayar u dagaan iyagoo ahaa  bulsho isku dhex jira oo Irish ah dhulka Ireland  , Vikings waxa ay Asaaseen Dublin Ireland oo ah caasimadda Jamhuuriyadda Ireland 988kii .  ka dib markii laga adkaaday meeshana uu Aayar Aayar uga baxay  Vikings -waxa yimid dalka Ireland  boqorkii sare ee Ireland Brian boru  1014  kii

The Norman Era

Casrigii Norman

Qarnigii 12 aad waxa la arkay imaanshahii  dadkii loo yaqaan Norman sidaynu la socono Normans waxa ay dhiseen taagaga  laga ilaaliyo Magaalooyinka,  Qalcadaha iyo Makaniisadaha waxayna kor u qaadeen ganacsiga iyo beeraha Ireland…norman waxa ay ahaayeen dad can ka ahaa yurub imikana lagu magacaabo gobol ka tirsan fransiiska

 

Plantations and Penal Laws

Xeerarkii Ciqaabta ee Leexsanaa

 

Ka dib Boqor Henry VIII  (King Henry VIII)  markii  uu ku dhawaaqay Madaxii Makaniisada ee England 1534 waxa ay u xaqiijiyeen Barlamanka irish-kuna in uu isagu yahay boqorka Ireland 1541 wakhtigaa ilaa dabayaaqadii qarnigii 17 aad, si rasmiya siyaasadda leexsan ee lagu hogaaminayey soo galitaanka kumanaan English iyo Scottish protestant oo  la dajiyay Ireland , waa Guusha ugu weynd ee leexsanaanta ,waxa ay ka dhacday Ulster ka hadaba xiligaa waxa bilaabamay iska hor imaadka  Caqiidada  waxayna si guud ka noqotay taariikhda irishka    

 

Qarnigii 17 aad waxa uu ahaa  qarnigii dhiiga koowaad ee  Ireland- waxa ay ahayd in dadka la kala firdhiyo  ama xukunkii jiray uu ku jideeyo  xukuno ciqaabeed  , sharciyada la dajiyay waxa ay awooda ka qaadayeen  dadka aaminsan madhabta Catholics-ka  tusaale ahaan xaqa ay u leeyahiin in ay gali karaan heshiis kiro ama dhulkooga iyo guryahooda  iyo waxyaabaha kale ee qiimaha ku fadhiya iibin karaan ,  waxa kale oo la soo dajiyay In  dadka Aaminsan catholic-ka  laga mamnuuco waxbarashada iyo galista xirfadaha waxbarasho waxa lagu soo rogay in makaniisadahu in ay ku dhaqamaan xeerarkaa dawladda ee makaniisadaha Ireland oo dhan , Waqtiyadii  qarnigii 18 aad waxa la fudaydiyay xeerka ciqaabta laakiin 1778 catholic-ku waxa uu helay oo kaliya 5% dhulka Ireland,

 

Union with Great Britain

Midowgii Dhul weynaha Britain

 

1782  Barlamankii shaqaynayey ee uu hogaaminayey Henry Grattan ee caqiiidada kiristanka ee  (a Protestant)  waxa ay ku guulaysteen in ay u doodan in badan oo ay daneynayeen  in xidhiidh ganacsi dhex mara England  taasi waxa ay ahayd arrin sharci oo aad u weyn  oo  Madaxbanaani  uu ku helay Barlamaanka Ireland.

Hadaba sidee  ayey London wali ku sii xukuntay in badan oo ka mida  Ireland , Dhiiri-galin ka timid Kacaankii Faransiiska 1791  oo ahayd fikrad laga soo qaatay halkaas ayaa lagu dhisay  Urur loogu yeedho  midowgii irishka  oo dadka irishka ah ee ku midaysanaa  diimaha oo dhan  iyo hoos u dhac  ku yimid britishka  Ireland xukumayey  iyo hogaamiyayaashii dada yar yaraa ee Dublin protestant oo loogu yeedh jiray  Theobald Wolfe Tone iyo  Midowgii Ragga  Irishka ah waxa ay dhiirigalisay cutubyaddii hubaysnaa  ee 1798 iyadoo ay jirtay isku day fara badan oo caawimo lagaga helayo  guul daradii cutubyadii fransiiska  1801 iyo sharcigii midowga ee la Ansixiyay  ee Ireland iyo siyaasadda Britain

1829  mid ka mida hogaamiyayaashii ugu weynaa Ireland  Daniel O’Connell, oo loo yaqaanay  ‘the great liberator’ Hogaamiyahii xoriyadda waxa uu ahaa udub dhaxaadkii laga helay sharcigii Catholic- Emancipation ee uu  meel mariyay  parliament-ka ka dhisnaa  London.  Isagoo ku guulaystay  Codad    Meesha ka saaraya  in katoliga laga mamanuuco  baarlamanka waxaana la ogolaaday in ay xubin ka noqon karaan kaataligu Baarlamanka England  

Guushaa  ka dib  ee  O’Connell  u jeedadiisu  Waxa ay ahayd in Meesha laga saaro Sharcigii Midowga iyo in dib loo dhiso Barlaman Irish-ah, arintani waxa ay ahayd shaqo aad u weyn oo O’Connell’s wajahay  oo aan rabshad wadan taas oo aan lagu wada taageerin  sida arrimaha siyaasadda  taas oo ay mugdi galisay   masiibadii khasaaraha badan lahayd ee ka dhacday Ireland ee ahayd  macluushii weynad ee  sababtay  dhimashadda dadka reer Ireland .

The Great Famine

Macluushii weynad

Baradhadu waxa ay ahayd cuntadda kaliya ee umadda waqtigaasi cuni jirtay markii  nooc cudur ah oo u eeg cudurka warshadahu ku dhacay midhaha baradhada ee soo gui lahaa   dalka oo dhan 1845 ,1846 iyo 1847  ayey masiibadaasi waxa ay sababtay in gabi ahaanba dadku wax ay cunaan waayeeen una dhintaan gaajo , Dawladda Britishku waxa ay kaga jawaabtay in ay caawimo ka geysto masiibadaa, inkastoo  heshiiskii ganacsi ee laga xukumayey London ay jirta xiligaas oo kumanaan dad ahi soo food saartay Macluul xad-dhaafi  ,  oo loo dhoofin jiray aduunyadda midhaha beeraha ka soo go,a  ayaa  Ireland waxa lagu qasbay in ay u dhoofiyaan  go,yaal faro badan ama (Baco faro badan) oo ay ka buuxaan qamandi iyo caano lana geeyo Britain iyo aduunyadda kale) iyadoo ay jirto qaybo ka mida dalku in  Dadku gaajo  u dhimanayaan ,

Intii u dhaxaystay 1845 iyo 1851 laba million oo qof ayaa dhintay ama lagu qasbay in ay ka  haajiraan  Ireland , waxa lagu qiyaasay dadka reer Ireland 8 million xilligaa oo aanay marnaba gaadhin wixii ka danbeeyay xilligaa ,

Taariikhda haajiraada  Ireland  way socotay laga bilaabo xilligaa waxayana inta badan dadka irish-ka ahi u haajiri  jireen Dalka maraykanka  United States of America.

 

Home Rule

Sharcigii is xukun hoosaadka

 

Waxa jirata arrin  saameyn xun ku yeelata oo ka hor timid maamulkii Briton ee Ireland ilaa dadaalkii  Charles Stewart Parnell (1846-91).  Isagoo xilligaas dadiisu ahayd  31  waxa uu noqoday hogaamiyaha  xisbiga irish home rule party, Macnaheedu tahay (Xisbiga is xukun hoosadka ) kaas oo noqoday xisbigii baarlamanka irishka ee 1882.

Waqtigaa Parnell  Kuma guulaysan  in uu xukumo dhulka ama dawladda ay leeyahiin dadku (or self-government),  dadaalkiisu waxa uu ahaa in xirafadiisa uu u leeyahay shaqadda House of Commons uu  xoogsado oo kaliya ( earned him the title of ‘the uncrowned king of Ireland’.)

Sharaxaad aan ka bixiyo Sharciga is maamulka ama xukun hoosaadka Irishka lagu siinayey xilligaas ee dawladdii London,

 

Dawladda Ireland ee xukun hoosaadka la siiyay 1914 waxa loo yaqaanay sharcigaa Home rule Act sharci nimadiisa ka hore waxa loo yaqaanay Third Home Rule bill, waxaanu noqoday Sharci ay ansixiyaan Baarlamanka Boqortooyadda (UK) u jeedaduna waxa ay ahayd in maamul hoosad lagu siiyo irishka kaas oo hoos yimaadda  UK, waana sharci ay soo jeediyeen dawladii  liberalka ahayd ee ka jirtay Uk ka dib markii 28 sano xilli ah ay irishku dalbanayeen is xukun hoosaad  taas oo ay dawladu kaga jawaabtay sharciga (home rule) waxaanu noqoday sharcigii u horeyay ee dawladdu ansixiso ama ingriisku ee uu ku hor marinayo dawlada Ireland ee hoos iman jirtay dalweynahii ingriiska .in kastoo sharcigaa dib loo dhigay 1914 kii 12 bilood kadib  dagaalkii koowaad ee aduunka(first world war ) iyo sii socodkii dagaalkaa 1915 oo ay jirtay dib u dhac weyn oo sii soctay sharcigaasi muu hana qaadin waxaana  bilaabmay kacdoonkii Easterka la magac baxay 1916 waxaanu ingriisku Ansixiyay 1920kii sharcigii (dawladanimadda Ireland ) kaas oo u kala qaybiyay Ireland Waqooyi iyo koonfur kuwaas oo u jeedadu ahayd in labada dhinaca helaan mid waliba ismaamul gaara,

Easter Rising

Kacdoonkii Easterka  

April 24keed 1916  kacdoonkii Easter ka ee maalinta isniinta bilaabmay  (Easter Monday) 1916,  laba kooxood oo  hubaysan oo ku kacsan dawladda kuwaas oo kala ahaa  the Irish Volunteers iyo  the Irish Citizen Army   waxa ay qabsadeen goobo muhiima oo ka mida  Dublin. The Irish Volunteers waxa hogaaminayey  Padraig Pearse  waxa kale oo the Irish Citizen Army hogaaminayey  James Connolly.  Banaanka hore ee GPO (General Post Office)  ee Magaaladda  Dublin suuqeeda dhexe ayuu  ninka la yidhaa  Padraig Pearse akhriyay Baaqii Jamhuuriyadda Ireland ee lagaga dhawaaqay  Jamhuuriyadda Irish-ku in ay ka madaxbanaan tahay dalka Britain. Ciidamadii ingriiska iyo kooxahii ka soo horjeeday iyo dadweynahaba waxa soo gaadhay xiligaas khasaare weyn   Kacdoonkaa (Easterka) waxa uu dhamaaday  April 30-keedii  ka dib markii ay isdhiibeen kooxahii kacdoonka waday , kacdoonkaa dawladda britishku waxa ay kaga jawaabtay in ay disho in badan oo ka mida hogaamiyayaashii kacdoonka oo ay ka mid yahiin todobadii nine ee saxeexay Baaqii irishka oo uu ku jiro ninkii akhriyay baaqaasi . Pearse iyo Connolly.

Laba ka mida kuwa ugu weyn kooxdaasi ku lug lahayd  kacdoonkaasi  waxa ka mid ahaa Éamon de Valera and Michael Collins. Waxayna   December 1918 Doorashadii xisbiga  the Sinn Féin party hogaamiyay  Éamon de Valera waxaanu ku guulaystay inta badan kuraastii  Ireland ee  House of Commons. 21 January 1919  Sinn Féin xubno ka mida  House of Commons ayaa iskugu  yimid  Dublin  si ay u soo dhisaan Baarlaman ay  leedahay Jamhuuriyadda Ireland kaas oo loogu yidho afka irishka  Dáil Éireann, ku dhawaaqistaasi ayaa ahad awood ay sheegtan in ay xukumaan  jasiiradda Ireland  oo dhan xubnahaasi

 

War of Independence

Dagaalkii Madaxbanaanida

Waxa xigay dagaalkii loo yaqaanay (dagaalkii madaxbanaanida)   ‘war of independence’ ka dib markii  Irish Republican Army – ay ku dhawaaqeen dagaal cusub oo lagu dhawaaqayo qaran uu yeesho jamhuuriyadda Ireland,   kooxdaa jabhada ah ee ka soo horjeeday xoogaga  Britishka  1919 to 1921.  Mid ka mida hogaamiyaashii ugu weynaa waxa uu ahaa  Michael Collins.bishii  December 1921    heshiiskii u ogolaanayey jamhuuriyadda Ireland in ay noqoto dal madaxbanaan  marka laga reebo waqooyiga Ireland ayuu  saxeexay kaas oo u dhaxeeyay   Irish ka  iyo Dawladda Britishka  , halkaa markay marayso waxa cadaatay in ugu danbeyn irishku heleen madaxbanaanid  isagoo heshiiskaasi ahaa mid kala qaybiyay Jamhuuriyaddii irishka ahayd  xagga  fikirka siyaasadeed ee dadka irishka ahaa kuwaas oo ku taameyay in la helo Jasiiradda irish ah  oo isku dhan oo jamhuuriyadd ah . hadaba  kala qaybsanaanta irishka ee ugu weyniba waxa ay dhacday xilligaa markii 32 kii gobo lee irishka ahaa  lix (6) ka mida  oo north Ireland ay baaqi ku noqodeen  Xukunkii Boqortooyadda ingriiska  iyadoo 26kii gobol ee kale oo ilaa hadda jira loo bixiyay (dawladda  xorta ah ee irishka )  taas oo la asaasay  1922.

 

Civil War

Dagaalkii sukeeye ee Irishka dhexmaray.

 

Sidaa Awgeed waxa bilaabmay kala qaybsanaantii afkaarta ee  Ireland  dagaalkaasi  waxa uu socoday  1922 ilaa 1923  waxaanu u dhaxeyay dagaalkaasi  kuwa Taageersan  heshiiska   irishku ku qaateen madaxbanaanida jamhuuriyadda  Ireland iyo kuwa ka soo horjeeda    oo kala hogaaminayaan  Collins (pro-treaty) iyo de Valera (anti-treaty) oo ah dhinaca ka soo horjeeda. Cawaaqib xumadaasi  waxa keenay labada xisbi ee ugu waaweyn irishka ee hadda jira oo dagaalkaasina ka dhexeyay   Fine Gael (pro-treaty) and Fianna Fáil (anti-treaty).  Dagaalkii sukeeye ee xilligaasi waxa uu akhrkii keenay Daganaasho Siyaasadeed oo ka hanaqaada dalka  

 

Northern Ireland

Waqooyiga Ireland

 

Heshiis la mida kii Ireland la gashay Ingriiska (Government of Ireland Act of 1920)  kaas oo lagu abuuray (Dawladda irishka xorta ah) ayaa barlamanka waqooyiga Irelandisna   lagu abuuray   waxaanu ka koobnaa inta badan  xubnaha Protestant  ka Aaminsa ( majority of Protestants ) halkaas oo ahayd mid dagan xaalkeedu tobaneeyo  sanadood    ilaa dhamaadkii   1960 kii waxa jiray nidaam lagu faquuqayo ama lagag soo horjeedo   Catholic-ga

1968  bilowgiisii  waxa la arkay mudaharaad  kaatoligu ku mareen waqooyiga Ireland   kaasoo horseeday   qalalaaso ay kaga jawaaban qaar ka mida protestant-gu iyo xoogaga police-ku   wixii xigay  xilligaa waxa loo yaqaanay  ‘the Troubles’ waqtigii (carqaladaha ama khilaafka)  markii kooxaha wadaniyiinta nationalist/republican iyo  kooxaha u daacada ah kuwa jecel midnimada UK  loyalist/unionist ay kooxu iskaga hor yimaadeen ,

1969   dawladda britishku  waxa ay u dirtay xoogag British ah magaaladda  Derry iyo Belfast si ay u soo celiyaan una ilaaliyaan  kaatoliga laga tirade badan yahay (Catholic minority)  si kastaba ha ahaatee waxa la arkay xilligaa in ciidamada ay ka dhigteen tuul ama wax lagu shaqeysto kuwa tirade badan ee protestant-ku oo isticmaalay ciidankii nabada taas oo horseeday dagaalkii dhiiga badan ku daatay ee . ee la magac baxay  Bloody Sunday ee dhacay  1972  markii xoogaga  Britishku ku fureen rasaas nool dad mudahraadayay ee kaataliga oo socod ku marayey magaaladda  Derry kuna dileen 13 qof, waxa kor u kacay rabshadaha hubaysan ee military-gu hogaaminayo  kaas oo geystay gabood falyo labada dhinac ah . xilligaa khilaafka  guud ahaan waxa  uu la magac-baxay  ‘the Troubles’ Guud ahaan waxa la gaadhay heshiis  ka dhacay Belfast oo lagu dhamaystirayo rabashadahaas mudada soo socoday  oo la magac baxay Jimachii wanaagsanaa   ( Good Friday) kaas oo dhacay  April 10th 1998. Dhibaataddasi waxa ay soo afjartay dagaal  bilaabmay  1969 and 1998  kaas oo lagu qiyaasay dadkii lagu dilay   3,000  oo qof oo  shacbi iyo kooxahii dagaalamayey ku jiraan waxaanu kala qaybiyay  bulshada  Ireland,

 

Ilaa 1998  waxa ay ku naaloonaysay xasilooni iyo nabad-galyo waqooyiga Ireland ..2007  xisbiyaddii sida qadhaadh iskaga soo horjeeday ee  Democratic Unionist Party (DUP) iyo Sinn Féin waxa ay bilaabeen in si midnimo qaran ah u soo dhisaan dawlad   ka kooban dhamaan waqooyiga Ireland,

 

Republic of Ireland – 20th Century to present day

1937  Dastuurka iriland ayaa wax laga badalay  oo waxa laga saaray magacii hore ee ahaa (free irish state) waxaana lagu badalay Jamhuuriyadda Ireland, (the Republic of Ireland)

1973  Ireland  waxa ay ku biirtay   European Economic Community  oo hadda loo yaqaan Midowga Yurub  (European Union).

1980  Dhaqaalaha irishka waxa ku dhacay hoos u dhacii ugu weynaa abid waxaana dalka ka haajiray kumanaan shaqo doona kuwaas oo u badnaa dhalinyaro waxayna tageen United Kingdom, the United States of America iyo  Australia.

Isbadakii 1980kii dhacay iyadoo la kaashanayo xubnaha  ka tirsan  European Community oo hadda la yidhaa  (European Union)  waxayna Ireland ka dhigtay mid ka mida meelaha ugu sareya dunida korista dhaqaalaha  Ireland 1990 waxa loo tixgaliyay wadanka ugu weyn ee mhuaajiriinta  Ama wadan hijrooday  ,  This period in Irish history was called the Celtic Tiger.

To find places of historical interest in Ireland visit:

click here

About history of Ireland